Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ: ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ Ανάγνωση άρθρου

Ι. Εισαγωγή και Βιογραφικά Στοιχεία

Ο Αριστοτέλης είναι μία κολοσσιαία και εμβληματική μορφή της φιλοσοφίας, ο οποίος, μαζί με τον Πλάτωνα, αποτελούν τους δύο εμβληματικούς φιλοσόφους της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Ενώ ο ένας (ο Πλάτων) μπορεί να μας δείχνει τον Βορρά, ο άλλος (ο Αριστοτέλης) μας δείχνει τον Νότο, ή, αν και οι δύο δείχνουν τον Βορρά, ο ένας δείχνει τον γεωγραφικό και ο άλλος τον μαγνητικό.

Ο Αριστοτέλης δεν ήταν Αθηναίος, αλλά καταγόταν από τα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, ήταν γιατρός, γεγονός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας του. Σε νεαρή ηλικία, ο Αριστοτέλης κατέβηκε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Πλάτωνα, μία πολύ σημαντική στιγμή στη ζωή του. Αργότερα, μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, απομακρύνθηκε από την Ακαδημία. Ένας πιθανός λόγος ήταν η διαδοχή του Σπεύσιππου, καθώς ο Αριστοτέλης πίστευε ίσως πως οι θεωρίες του Σπεύσιππου αλλοίωναν την πλατωνική διδασκαλία.

Κατόπιν πρόσκλησης του Φιλίππου του Δευτέρου, βασιλιά της Μακεδονίας, ο Αριστοτέλης έγινε ο δάσκαλος του Αλεξάνδρου για τρία χρόνια. Ωστόσο, η ιστορία θέτει το ερώτημα κατά πόσον ο διδάσκαλος κατάφερε να επηρεάσει τον νεαρό Αλέξανδρο, με την αριστοτελική επιρροή να ανιχνεύεται ως πολύ μικρή ή μηδαμινή. Ο Αριστοτέλης ίδρυσε τη δική του σχολή φιλοσοφίας, το Λύκειο, κάτι αντίστοιχο με την Ακαδημία του Πλάτωνα. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε για ασέβεια, γεγονός που τον ανάγκασε να φύγει από την Αθήνα φοβούμενος πιθανή τιμωρία (δεν υπέστη την τιμωρία καρτερικά, όπως ο Σωκράτης). Πέθανε ένα χρόνο αργότερα στη Χαλκίδα.

ΙΙ. Ο Συστηματικός Φιλόσοφος και η Εμπειρική Στροφή

Ο Αριστοτέλης θεωρείται ο πρώτος συστηματικός φιλόσοφος, καθώς είναι εκείνος που κατηγοριοποιεί τη γνώση. Επιχειρεί να "νοικοκυρέψει" τη γνώση σαν μία τεράστια βιβλιοθήκη, φτιάχνοντας τα ράφια και τακτοποιώντας τη θεματολογία σε κάθε ράφι.

Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης δεν κοιτά τον ουρανό, αλλά κοιτά τη γη και την πραγματικότητα. Ο Πλάτων ανέπτυξε μια φιλοσοφία διαφυγής που απαρνιέται τη φθαρτή πραγματικότητα, θεωρώντας ότι αυτά που βιώνουμε καθημερινά είναι αντανάκλαση (ή αποικίες) του ιδεατού, προαιώνιου, άφθαρτου κόσμου των Ιδεών. Για τον Πλάτωνα, η αλήθεια βρίσκεται μέσω του νου, με τον άνθρωπο να προσπαθεί να θυμηθεί την προϋπάρξασα κατάσταση της ψυχής του στον κόσμο των Ιδεών.

Ο Αριστοτέλης κάνει ακριβώς το αντίθετο: επιθυμεί να κατανοήσει την πραγματικότητα. Γι’ αυτόν τον λόγο, θεωρείται ένας από τους πρώτους εμπειριστές. Κατά τον Αριστοτέλη, η γνώση προέρχεται από την αισθητηριακή αντίληψη. Ο νους επεξεργάζεται τις εικόνες που δημιουργούνται από τις αισθήσεις (όραση, ακοή, αφή) ώστε να εκφέρει γνώμη. Η αριστοτελική φιλοσοφία ίσως αρμόζει περισσότερο στον μέσο νου σε σύγκριση με την πλατωνική.

ΙΙΙ. Η Μεταφυσική της Ουσίας: Η Κριτική στον Πλάτωνα

Ο Αριστοτέλης, αν και συμφωνεί με τον Πλάτωνα ότι κάθε τι στον κόσμο είναι φθαρτό και μεταβλητό (ανιχνεύοντας στοιχεία από τον Ηράκλειτο), διαφωνεί ριζικά ως προς την ύπαρξη των Ιδεών.

1. Το Επιχείρημα του Τρίτου Ανθρώπου: Ο Αριστοτέλης εισάγει το επιχείρημα του τρίτου ανθρώπου για να ασκήσει κριτική στις αιώνιες πλατωνικές ιδέες. Κατά τον Πλάτωνα, για κάθε αντικείμενο (λουλούδι, άνθρωπος), υπάρχει μία πρώτη, ιδεώδης μορφή στον ουρανό. Ο Αριστοτέλης αντιτείνει ότι, εφόσον το αντικείμενο μοιάζει στην ιδέα, πιθανώς να υπάρχει μία τρίτη ιδέα στην οποία να μοιάζουν και τα δύο, οδηγώντας έτσι σε μία συνεχή διαδοχή ιδεών.
2. Καθόλου και Καθέκαστα / Ουσία και Είδος: Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα κύρια ονόματα (που αρμόζουν σε ένα μόνο πρόσωπο ή αντικείμενο, π.χ., ο Ναπολέων, η Γη) από τα ονόματα είδους και τα επίθετα (που αρμόζουν σε πολλά αντικείμενα, π.χ., ο σκύλος, το κόκκινο).
   • Το Καθόλου (οι καθολικές έννοιες) είναι εκείνο που από τη φύση του αποτελεί κατηγόρημα πολλών.
   • Το Καθέκαστα είναι εκείνο που δεν αποτελεί κατηγόρημα πολλών.
   • Το κύριο όνομα υποδηλώνει την Ουσία (το δε τι), ενώ το όνομα είδους ή το επίθετο υποδηλώνει το είδος (το ποιόν τι).

Η ουσία ενός πράγματος δεν ανιχνεύεται στα καθόλου, παρά μόνον μέσα στο ίδιο το πράγμα. Οι καθολικές έννοιες (όπως η ερυθρότητα) δεν υπάρχουν παρά μόνον αν βρίσκονται μέσα στο συγκεκριμένο πράγμα. Αν δεν υπάρχουν κόκκινα λουλούδια ή αντικείμενα, τότε δεν υπάρχει το κόκκινο χρώμα—σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που έλεγε ότι η ιδέα της ερυθρότητας υπάρχει ανεξάρτητα.

Η Ουσία είναι το χαρακτηριστικό μέσω του οποίου ένα πράγμα χαρακτηρίζεται ως το συγκεκριμένο πράγμα. Εντός της ουσίας, υπάρχουν τα κατά συμβεβηκός χαρακτηριστικά (Accidents), τα οποία είναι επιμέρους στοιχεία που, ακόμα και αν χαθούν ή παραλλαχθούν (όπως το χρώμα, το σχήμα ή τα πόδια ενός τραπεζιού), το πράγμα δεν στερείται της κύριας ουσίας του και εξακολουθεί να υφίσταται (π.χ., η ουσία του τραπεζιού είναι ότι είναι ένα έπιπλο για να τοποθετούνται αντικείμενα).

ΙV. Ύλη, Μορφή, Δυνατότητα και Ενέργεια

Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να συνενώσει την ύλη και τη μορφή.

1. Ύλη και Μορφή:

   • Η Ύλη είναι άμορφη, δεν έχει ταυτότητα, είναι μια κατάσταση δυνητική και εν εξελίξει. Από μόνη της, η ύλη δεν οδηγεί πουθενά.
   • Η Μορφή δίνει σχήμα στην ύλη, της δίνει υπόσταση και κάνει ένα αντικείμενο πραγματικά να υπάρχει.
   • Η αριστοτελική φιλοσοφία είναι μία φιλοσοφία συνεχούς εξέλιξης. Όσο ένα αντικείμενο αποκτά περισσότερη μορφή, τόσο εξελίσσεται. Η μορφή είναι αυτό που ένα αντικείμενο είναι (π.χ., ένα κομμάτι μαρμάρου αποκτά μορφή όταν γίνεται άγαλμα).

2. Δυνατότητα και Ενέργεια (Τελεολογία):

   • Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ένα σύμπαν που βρίσκεται σε κατάσταση εξέλιξης. Κάθε τι στη γη έχει έναν σκοπό (τέλος) που πρέπει να πραγματοποιήσει. Αυτό ορίζει την έννοια της Τελεολογίας.
   • Διακρίνονται το Δυνάμει Ον (η κατάσταση της δυνατότητας, π.χ., μία προνύμφη, ένα αυγό) και το Ενεργεία Ον (η κατάσταση της πραγμάτωσης).
   • Ο δρόμος και η εξελικτική οδός που οδηγεί από το δυνάμει ον στο ενεργεία ον ονομάζεται Εντελέχεια.
   • Όσο ένα ον αποκτά ενέργεια, δηλαδή όσο πλησιάζει την απόλυτη πραγμάτωσή του, τόσο μεγαλύτερο βαθμό τελειότητος κατέχει.

V. Ο Αριστοτελικός Θεός

Αν συνεχίσουμε την εξελικτική πορεία της αυτοπραγμάτωσης, θα φτάσουμε σε ένα ον το οποίο είναι απόλυτα πραγματωμένο, δηλαδή όλες οι δυνατότητές του έχουν πραγματωθεί εν ενεργεία. Αυτό το ον ονομάζεται Θεός.

Ο αριστοτελικός θεός:

• Είναι άυλη μορφή. Μόνον το άυλο πνεύμα του θεού είναι απόλυτη μορφή, ενώ οτιδήποτε στον αισθητηριακό μας κόσμο δεν μπορεί ποτέ να απαγκιστρωθεί από το υπόστρωμα της ύλης.
• Είναι το κινούν ακίνητο.
• Είναι νόησις ο νόησις (η υπέρτατη νόησις).
• Είναι αιώνιος, άπειρη ουσία, και απόλυτα πραγματωμένος.

Ο Αριστοτέλης δεν ήταν θρησκευόμενη φύση. Ο Θεός του δεν είναι ο Θεός της θείας πρόνοιας του Χριστιανισμού, ούτε διακατέχεται από επιθυμίες ή βούληση. Ο Θεός είναι εξαναγκασμένος να παραμένει στον κύκλο της τελειότητάς του, καθώς οποιαδήποτε μεταστροφή του θα ήταν εκφυλισμός. Δεν μπορεί η άπειρη ουσία να συνδιαλέγεται με κάτι που είναι μεταβλητό και φθαρτό.

VΙ. Η Αριστοτελική Ψυχή

Η έννοια της ψυχής στον Αριστοτέλη είναι διαφοροποιημένη από την πλατωνική ψυχή, η οποία προϋπήρχε στον κόσμο των Ιδεών.

• Η ψυχή είναι η μορφή του σώματος.
• Είναι το στοιχείο που ενοποιεί, δίνει ενότητα και σκοπό σε ένα σώμα οργανισμό.
• Η ψυχή κάνει κάθε τι οργανισμό και δίνει ζωή. Πιθανώς η ψυχή βλέπει μέσα από το μάτι και ακούει χρησιμοποιώντας το αυτί.
• Στο έργο του Περί Ψυχής αναφέρεται: «αναγκαίον άρα την ψυχήν ουσία είναι ως είδος σώματος φυσικού δυνάμει ζωή έχοντος». Δηλαδή, η ψυχή είναι ουσία, το είδος ενός φυσικού σώματος που έχει δυνάμει ζωή.
• Η ουσία της ψυχής είναι η εντελέχεια του σώματος.
• Πολύ σημαντική παρατήρηση είναι ότι η ψυχή δεν είναι απαραιτήτως αιώνια και δεν υπάρχει έξω από το σώμα. Είναι ταυτισμένη με το σώμα και παύει να υπάρχει μετά τον θάνατο. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης λέγεται ότι ειρωνευόταν το πυθαγόρειο δόγμα της μετεμψύχωσης.

Ο Αριστοτέλης, ως τελεολόγος, θεωρεί ότι η φύση κινείται προς έναν προκαθορισμένο σκοπό. Ασχολήθηκε σχεδόν με τα πάντα και διερεύνησε τη ζωή, τα έντομα, τα ζώα, τα αστέρια. Είναι ο τελευταίος μεγάλος αρχαίος φιλόσοφος, αλλά στον χώρο της επιστήμης, λόγω και της επιρροής του πατέρα του που ήταν γιατρός, θεωρείται ο πρώτος βιολόγος.

Εδώ διαβάστε περισσότερα θέματα σχετικά με την φιλοσοφία