Η μνήμη είναι το αθέατο νήμα που υφαίνει την ταυτότητά μας. Χωρίς αυτήν, η συνέχεια της ύπαρξής μας διακόπτεται, οι εμπειρίες μας χάνουν συνοχή και το «ποιος είμαι» γίνεται ένα ερώτημα χωρίς απάντηση. Όμως, υπάρχουν μέρη του εαυτού μας που δεν αναπνέουν παρά μόνο στο πεδίο της μνήμης. Δεν επιβιώνουν σε πράξεις, δεν αντικατοπτρίζονται σε καθημερινές επιλογές, αλλά κατοικούν στη σφαίρα της ανάμνησης: μικρά θραύσματα ιστοριών, συναισθημάτων και προσώπων που μας συγκρότησαν.
Ο Αριστοτέλης παρατηρούσε πως «η μνήμη είναι η αποτύπωση της αίσθησης στο χρόνο». Χάρη σε αυτή την αποτύπωση, ο εαυτός μας δεν είναι ένα απλό παρόν αλλά ένα συνεχές που εκτείνεται από το χθες στο σήμερα, κι από εκεί στο αύριο.
Το παιδί που υπήρξαμε
Μέσα μας υπάρχει πάντοτε μια παιδική εκδοχή του εαυτού: το μικρό παιδί που φοβόταν το σκοτάδι, που θαύμαζε τον κόσμο, που έζησε τις πρώτες αγάπες και τις πρώτες πίκρες. Αυτό το παιδί δεν υπάρχει πουθενά πέρα από τη μνήμη μας. Το σώμα μας το έχει ξεπεράσει, η καθημερινή ζωή δεν το εκπροσωπεί. Κι όμως, με κάθε ανάμνηση ζωντανεύει πάλι – σαν να παραμένει μια φωνή που μας ψιθυρίζει πως κάποτε ήμασταν άφοβοι ή τρωτοί με διαφορετικό τρόπο από σήμερα.
Όπως είπε ο Σωκράτης: «Ο ανεξέταστος βίος δεν αξίζει να βιωθεί.» Η ανάμνηση είναι το εργαλείο αυτής της εξέτασης.
Στην ανατολική σκέψη, οι βουδιστές διδάσκουν ότι «κάθε στιγμή είναι μια καινούρια γέννηση». Έτσι, το παιδί που υπήρξαμε υπάρχει μόνο όσο το θυμόμαστε – κάθε παρόν ακυρώνει και αναγεννά την ύπαρξη.
Οι χαρές και οι νίκες που δεν φαίνονται σήμερα
Πολλές εμπειρίες μας διαμορφώνουν, ακόμα κι αν δεν έχουν πρακτικό αντίκτυπο στο παρόν. Μια επιτυχία στο σχολείο, μια νίκη σε έναν διαγωνισμό, μια μικρή στιγμή θριάμβου που τότε μας σήμαινε τα πάντα αλλά σήμερα δεν έχει υλική παρουσία. Αυτές οι στιγμές δεν έχουν φυσική υπόσταση· το μόνο που τις διατηρεί είναι το γεγονός ότι τις θυμόμαστε.
Ο Νίτσε έγραφε πως «χρειαζόμαστε μνήμη, αλλά και τέχνη της λησμονιάς». Οι νίκες μας μάς δίνουν ενέργεια, αλλά γίνονται βάρος όταν τις κουβαλάμε ως προσκόλληση.
Το ίδιο εκφράζει κι ένα ταοϊστικό ρητό: «Ο σοφός χαμογελά για τις νίκες του, αλλά αφήνει τα πόδια του να περπατούν μπροστά.»
Οι έρωτες που χάθηκαν
Υπάρχουν πρόσωπα που δεν είναι πια στη ζωή μας, ωστόσο συνεχίζουν να κατοικούν μέσα μας επειδή κρατάμε τις αναμνήσεις τους. Οι έρωτες που τελείωσαν, οι άνθρωποι που μας εγκατέλειψαν ή αφήσαμε να φύγουν. Στην καθημερινότητα μπορεί να μην υπάρχει πια καμιά σχέση, καμιά επαφή. Κι όμως, εκείνη η μορφή επιβιώνει στο μυαλό μας – ένα χαμόγελο, μια λέξη, μια σκηνή που επανέρχεται ξανά και ξανά.
Ο Πλάτων, στον «Φαίδρο», σημείωνε ότι ο έρωτας είναι ανάμνηση της ψυχής για την αιώνια αλήθεια. Στην ινδουιστική παράδοση, ο έρωτας ορίζεται ως lila – «παιχνίδι της θεότητας» – που δείχνει πως όλα τα δεσμά είναι προσωρινά, όσο τα τρέφει η μνήμη.
Οι χαμένες δυνατότητες
Η μνήμη δεν φυλά μόνο όσα έγιναν, αλλά και όσα θα μπορούσαν να είχαν υπάρξει: επιλογές που δεν κάναμε, δρόμοι που δεν περπατήσαμε, σχέσεις που δεν άρχισαν ποτέ. Αυτά τα υποθετικά σενάρια είναι άυλα, αλλά τα κουβαλάμε σαν τμήματα μιας εσωτερικής βιογραφίας.
Ο Προυστ μιλούσε για το πώς «η πραγματική ζωή βρίσκεται αλλού από εκεί που τη ζούμε, βρίσκεται στη μνήμη».
Αντίστοιχα, η ζεν σοφία προειδοποιεί: «Μην ζεις στα όνειρα που δεν υπήρξαν· είναι σκιές που γεννά ο νους.» Οι χαμένες δυνατότητες είναι κομμάτια που ζουν όσο η μνήμη επιμένει να τα κρατά.
Ο εαυτός των λαθών
Τα λάθη μας, ειδικά όσα μάθαμε να ξεπερνάμε, δεν έχουν υλική ύπαρξη στο παρόν. Δεν είναι κάτι που εμφανίζεται μπροστά μας καθημερινά. Παρ’ όλα αυτά, τα κουβαλάμε για να θυμόμαστε τα μαθήματά τους.
Ο Μάρκος Αυρήλιος τόνιζε: «Η ψυχή βάφεται με το χρώμα των σκέψεών της.» Τα λάθη είναι σκιές που αφήνουν χρώμα μόνο αν συνεχίσουμε να τα ανακαλούμε.
Ο Δαλάι Λάμα συμπληρώνει: «Το λάθος είναι δάσκαλος, αν το θυμόμαστε με καλοσύνη.» Έτσι, ζουν ως γέφυρες αυτογνωσίας, όχι ως δεσμά.
Η ταυτότητα της μνήμης
Μεγάλο μέρος του εαυτού μας δεν ζει στο παρόν, αλλά ανασυντίθεται κάθε φορά που θυμόμαστε. Ο Σενέκας σημείωνε: «Από το παρελθόν πρέπει να κρατούμε μόνο ό,τι μας κάνει καλύτερους.» Η μνήμη είναι επομένως επιλογή, όχι αλυσίδα.
Στην παράδοση του Ζεν λέγεται: «Ο δρόμος σου είναι οι αναμνήσεις που κρατάς και οι σιωπές που αφήνεις πίσω.» Η ταυτότητά μας είναι ένα ποτάμι που κυλάει ανάμεσα στη μνήμη και στη λήθη.
Το τίμημα και το δώρο
Το γεγονός ότι τόσα τμήματα του εαυτού μας ζουν μόνο στη μνήμη μπορεί να είναι πηγή νοσταλγίας αλλά και βάρος. Από τη μια, μας παρηγορεί η σκέψη ότι κάτι δεν χάνεται εντελώς όσο το θυμόμαστε. Από την άλλη, αν αγκιστρωθούμε υπερβολικά σε όσα έχουν χαθεί, χάνουμε το παρόν.
Όπως έγραφε ο Αυγουστίνος: «Μέσα στη μνήμη μας κατοικεί ο τεράστιος πλούτος της ζωής.»
Κι όπως τονίζει το Ταο: «Το ποτάμι δεν επιστρέφει ποτέ στο ίδιο σημείο, αλλά κάθε σταγόνα ζει για πάντα στη θάλασσα.» Έτσι είναι και η μνήμη – κομμάτια χαμένα στη ροή, αλλά πάντοτε μέρος της εσωτερικής μας θάλασσας.
Τι σημαίνει αυτό για εμάς;
Ίσως το κλειδί βρίσκεται στην ισορροπία. Να θυμόμαστε όσα μας συγκρότησαν, να τιμούμε τους ανθρώπους και τις εμπειρίες που ζουν μέσα μας χάρη στη μνήμη, αλλά να μη λησμονούμε πως η ζωή εκτυλίσσεται στο παρόν. Τα κομμάτια του εαυτού μας που ζουν μόνο μέσα από τη μνήμη είναι πολύτιμα, γιατί αποτελούν τη σιωπηλή μαρτυρία ότι κάποτε υπήρξαμε διαφορετικοί. Όμως, το ζωντανό μέρος του εαυτού μας είναι εκείνο που βιώνεται σήμερα, στα βλέμματα που ανταλλάσσουμε και στις επιλογές που τώρα διαμορφώνουμε.
Ο Μπερξόν μάς θυμίζει: «Δεν θυμόμαστε για να ξαναζήσουμε, αλλά για να συνεχίσουμε να ζούμε.»
Και η Ζεν παράδοση συνοψίζει απλά: «Κράτησε την ανάμνηση σαν λουλούδι, μα ζήσε την άνοιξη που ανθίζει τώρα.»
0 Σχόλια