Το ερώτημα αν η μουσική προϋπήρχε της ανθρώπινης παρουσίας ή αν μπορεί να υπάρξει έξω από αυτήν εξαρτάται κυρίως από το πώς ορίζουμε τη λέξη «μουσική». Αν νοηθεί ως «οργανωμένος ή αισθητικά αξιολογημένος ήχος», τότε η μουσικότητα υπήρχε στη φύση πολύ πριν τον άνθρωπο:
στα τραγούδια των πουλιών, στα ρυθμικά μοτίβα των εντόμων, ακόμη και σε ήχους που προκύπτουν από φυσικές διαδικασίες, όπως το κύμα ή ο άνεμος. Ωστόσο, η μουσική με την αυστηρή έννοια ως πολιτισμική δημιουργία, με πρόθεση, συμβολισμό και μορφή, γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα όργανα και τελετουργίες πριν από περίπου 40–50 χιλιάδες χρόνια.Στο ζωικό βασίλειο η μουσικότητα είναι διάχυτη. Το birdsong, για παράδειγμα, παρουσιάζει στοιχεία που θυμίζουν έντονα ανθρώπινες μουσικές δομές: ρυθμό, μελωδική ποικιλία, δημιουργία προσδοκίας και λύσης. Πειραματικές μελέτες δείχνουν μάλιστα ότι τα πουλιά δεν αρκούνται στην απλή επανάληψη· φαίνεται να αναζητούν αισθητική διαφοροποίηση, κάτι που παραπέμπει σε «καλλιτεχνική πρόθεση», έστω και αν υπηρετεί βιολογικές λειτουργίες όπως η αναπαραγωγή. Νευροβιολογικά, ο τρόπος που αντιδρούν στον ήχο μοιάζει με τον ανθρώπινο μηχανισμό ευχαρίστησης όταν ακούμε μουσική. Παρ’ όλα αυτά, ορισμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι δεν μπορούμε να μιλήσουμε για μουσική χωρίς ανθρώπινο πολιτισμικό πλαίσιο: τα ζώα παράγουν σήματα με μουσικότητα, αλλά όχι «μουσική» με την έννοια της καλλιτεχνικής πρόθεσης.
Η φιλοσοφία της μουσικής διχάζεται εδώ και αιώνες. Για κάποιους, μουσική σημαίνει προθετικά οργανωμένος ήχος, που προϋποθέτει ανθρώπινη δημιουργία. Για άλλους, κάθε οργανωμένος θόρυβος μπορεί να εκληφθεί ως μουσική, αν υπάρχει ακροατής που τον βιώνει έτσι. Δεν είναι τυχαίο ότι σύγχρονα ρεύματα, όπως η noise music, διεύρυναν τον ορισμό, θολώνοντας τα όρια ανάμεσα σε μουσική και μη-μουσική. Έτσι, το πλαίσιο και η εμπειρία του ακροατή παίζουν καθοριστικό ρόλο.
Η ανθρώπινη μουσική, πάντως, έχει μοναδικά χαρακτηριστικά: δημιουργεί κοινότητες, διευκολύνει τον συγχρονισμό και την κοινωνική συνοχή, μεταφέρει συμβολισμούς και συναισθήματα. Πιθανότατα προηγήθηκε της συντακτικής ομιλίας ως τρόπος επικοινωνίας, άρα δεν είναι απλώς τέχνη αλλά βαθύ εξελικτικό εργαλείο.
Τελικά, η μουσικότητα δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο, αλλά η μουσική με την πολιτισμική της έννοια είναι αναπόσπαστα δεμένη με τον άνθρωπο. Στη φύση υπάρχουν «μουσικοί» ήχοι που μας υπενθυμίζουν την κοινή βιολογική μας βάση, αλλά η καλλιτεχνική μεταμόρφωση του ήχου σε μουσική είναι μια πράξη που ανήκει στον άνθρωπο και στον πολιτισμό του.
Η μουσική πριν από τον άνθρωπο
Αν η μουσική είναι μόνο αυτό που ο άνθρωπος συνειδητά δημιουργεί – ο ρυθμός του τυμπάνου, η φωνή που τραγουδά γύρω από τη φωτιά, η σιωπή που γίνεται τέχνη στη σπουδή του John Cage – τότε ναι, η μουσική είναι ανθρώπινη εφεύρεση. Αλλά αν ορίσουμε τη μουσική ως αρμονία ήχων, ως ρυθμικότητα που γεννά συγκίνηση και τάξη, τότε η μουσική υπήρχε πολύ πριν τον άνθρωπο.
Ο άνεμος που περνά μέσα από τα δέντρα, τα κύματα που σπάζουν στον βράχο, το τραγούδι των πουλιών την αυγή· όλα αυτά συνιστούν ένα ηχητικό σύμπαν που προϋπήρξε και θα συνεχίσει να υπάρχει. Το ζήτημα είναι: χωρίς αυτί να ακούσει και νου να ονομάσει, υπάρχει μουσική; Ή μήπως η μουσική γεννιέται τη στιγμή που μια συνείδηση αποφασίζει να την ακούσει ως μουσική;
Ο Πλάτων μιλούσε για την «αρμονία των σφαιρών»· οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι το ίδιο το Σύμπαν είναι ρυθμός και αναλογία. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ολόκληρη η πραγματικότητα είναι μουσική, κι εμείς απλώς ένα όργανο που κάπου–κάποτε έμαθε να την αναγνωρίζει.
Κι όμως, υπάρχει κάτι το ιδιόμορφο στην ανθρώπινη μουσική: η πρόθεση. Ο άνθρωπος δεν αρκείται στον ήχο, θέλει να του δώσει μορφή, να τον φορτίσει με νόημα, να τον μοιραστεί με άλλους. Εκεί που το πουλί τραγουδά για να οριοθετήσει τον χώρο του, ο άνθρωπος τραγουδά για να κατοικήσει τον χρόνο του.
Ίσως λοιπόν η αλήθεια να βρίσκεται ανάμεσα: η μουσικότητα είναι κοσμική, διάχυτη σε όλη τη φύση, αλλά η μουσική ως τέχνη είναι το βλέμμα του ανθρώπου στραμμένο προς αυτήν. Η φύση ψιθυρίζει· ο άνθρωπος είναι εκείνος που ονομάζει τον ψίθυρο τραγούδι.
Εδώ διαβάστε περισσότερα για την μουσική
0 Σχόλια