Necessitarianism: Η Νέα Φιλοσοφική Τάση που Απορρίπτει την Τυχαιότητα
Στον διαρκώς εξελισσόμενο κόσμο της φιλοσοφίας, νέες και παλιές ιδέες έρχονται συνεχώς στο προσκήνιο, προκαλώντας τις παραδοσιακές μας αντιλήψεις για την πραγματικότητα. Μια τέτοια τάση, που κερδίζει έδαφος στις σύγχρονες μεταφυσικές συζητήσεις, είναι ο αναγκαιοκρατισμός (Necessitarianism - από το αγγλικό "necessity" που σημαίνει αναγκαιότητα). Πρόκειται για μια μεταφυσική αρχή που αρνείται την ύπαρξη απλής πιθανότητας και υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να υπάρξει ο κόσμος.
Σε αντίθεση με την κοινή διαίσθηση ότι τα γεγονότα θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά, ο αναγκαιοκρατισμός πρεσβεύει ότι καθετί που συμβαίνει, από την κίνηση των πλανητών μέχρι τις ανθρώπινες επιλογές, είναι απόλυτα αναγκαίο και προκαθορισμένο. Αυτή η ριζοσπαστική ιδέα, που απορρίπτει την τυχαιότητα, έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά και σύγχρονες προεκτάσεις που συνδέονται με τις τελευταίες ανακαλύψεις της φυσικής.Οι Ιστορικές Ρίζες του Αναγκαιοκρατισμού
Αν και ο αναγκαιοκρατισμός μπορεί να φαντάζει ως μια σύγχρονη φιλοσοφική τάση, οι ρίζες του εντοπίζονται αιώνες πριν. Ο πιο διάσημος και αδιαμφισβήτητος υποστηρικτής του είναι ο φιλόσοφος του 17ου αιώνα, Βαρούχ Σπινόζα. Στο μνημειώδες έργο του "Ηθική", ο Σπινόζα διατυπώνει με απόλυτη σαφήνεια τη θέση του: "Στη φύση δεν υπάρχει τίποτα το ενδεχομενικό (contingent - δηλαδή το τυχαίο ή το πιθανό), αλλά όλα έχουν καθοριστεί από την αναγκαιότητα της θείας φύσης να υπάρχουν και να παράγουν αποτελέσματα με έναν ορισμένο τρόπο". Για τον Σπινόζα, τα πάντα απορρέουν με αναπόφευκτη αναγκαιότητα από την ουσία του Θεού ή της Φύσης, όπως ακριβώς από τη φύση του τριγώνου προκύπτει ότι οι τρεις γωνίες του ισούνται με δύο ορθές γωνίες.
Ο Σπινόζα πίστευε ότι η ιδέα της τυχαιότητας και της ελεύθερης βούλησης πηγάζει από την άγνοιά μας για τις πραγματικές αιτίες που καθορίζουν τα πάντα. Υποστήριξε ότι αν είχαμε πλήρη γνώση της αλυσίδας των αιτιών, θα βλέπαμε ότι κάθε γεγονός είναι απολύτως αναγκαίο. Η θέση του Σπινόζα αποτέλεσε τη βάση για μεγάλο μέρος της μεταγενέστερης συζήτησης γύρω από τον αναγκαιοκρατισμό και συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους σύγχρονους φιλοσόφους που ασχολούνται με το θέμα.
Πέρα από τον Σπινόζα, στοιχεία αναγκαιοκρατικής σκέψης μπορούν να ανιχνευθούν και σε άλλους φιλοσόφους, όπως ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, αν και η δική του εκδοχή είναι πιο μετριοπαθής. Ο Λάιμπνιτς υποστήριζε ότι ο υπάρχων κόσμος είναι ο "καλύτερος δυνατός κόσμος", τον οποίο ο Θεός επέλεξε ανάμεσα σε άπειρους άλλους δυνατούς κόσμους. Αν και αυτό υποδηλώνει μια μορφή αναγκαιότητας, διαφέρει από τον ριζικό αναγκαιοκρατισμό του Σπινόζα, καθώς παραδέχεται την ύπαρξη εναλλακτικών δυνατοτήτων.
Τα Επιχειρήματα Υπέρ του Αναγκαιοκρατισμού
Οι σύγχρονοι υποστηρικτές του αναγκαιοκρατισμού έχουν αναπτύξει διάφορα επιχειρήματα για να στηρίξουν τη θέση τους. Ο αναγκαιοκρατισμός μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, όπως ο τροπικός (modal - από το "mode" που σημαίνει τρόπο), ο νομικός (nomic - από το "nomos" που σημαίνει νόμος) και ο αιτιακός (causal - σχετικός με την αιτιότητα) αναγκαιοκρατισμός.
Ο τροπικός αναγκαιοκρατισμός είναι η ισχυρότερη μορφή και υποστηρίζει ότι ο πραγματικός κόσμος είναι ο μόνος δυνατός κόσμος. Με άλλα λόγια, οι νόμοι της φύσης που διέπουν το σύμπαν μας είναι οι ίδιοι σε όλους τους δυνατούς κόσμους. Ένα επιχείρημα υπέρ αυτής της θέσης βασίζεται στην αρχή του αποχρώντος λόγου (Principle of Sufficient Reason - PSR), η οποία δηλώνει ότι για καθετί που υπάρχει, υπάρχει ένας λόγος ή μια αιτία για την ύπαρξή του. Αν η αρχή αυτή ισχύει καθολικά, τότε δεν υπάρχει χώρος για αναίτια, τυχαία γεγονότα. Κάθε τι είναι πλήρως εξηγήσιμο και, κατ' επέκταση, αναγκαίο.
Ο νομικός αναγκαιοκρατισμός υποστηρίζει ότι οι ιδιότητες των πραγμάτων διέπονται από τους ίδιους νόμους σε όλους τους κόσμους στους οποίους ενσωματώνονται. Για παράδειγμα, η ιδιότητα του "αρνητικού φορτίου" θα έχει πάντα την ίδια συμπεριφορά (π.χ., θα έλκεται από θετικά φορτία) σε οποιονδήποτε δυνατό κόσμο κι αν υπάρχει. Αυτή η άποψη συνδέεται συχνά με τον δομισμό των ιδιοτήτων (dispositional essentialism - η θεωρία ότι οι ιδιότητες είναι εγγενώς συνδεδεμένες με διαθέσεις/τάσεις), ο οποίος πρεσβεύει ότι οι ιδιότητες των πραγμάτων είναι εγγενώς συνδεδεμένες με τις αιτιακές δυνάμεις που ασκούν.
Ο αιτιακός αναγκαιοκρατισμός πρεσβεύει ότι οι ιδιότητες έχουν τους ίδιους αιτιακούς ρόλους σε όλους τους κόσμους. Αυτό σημαίνει ότι οι σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος είναι σταθερές και αναλλοίωτες, αποκλείοντας την πιθανότητα διαφορετικών εκβάσεων υπό τις ίδιες συνθήκες. Αυτή η μορφή είναι στενά συνδεδεμένη με τον ντετερμινισμό (determinism - η άποψη ότι όλα προκαθορίζονται), την άποψη ότι όλα τα γεγονότα, συμπεριλαμβανομένων των πράξεων της θέλησης, καθορίζονται από προηγούμενες αιτίες.
Η Σύνδεση με τη Σύγχρονη Επιστήμη
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεδία αντιπαράθεσης για τον αναγκαιοκρατισμό είναι η κβαντική μηχανική (quantum mechanics). Σε πρώτη ανάγνωση, η κβαντική θεωρία φαίνεται να είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του αναγκαιοκρατισμού, καθώς εισάγει ένα θεμελιώδες στοιχείο απροσδιοριστίας και τυχαιότητας στον πυρήνα της φυσικής πραγματικότητας. Φαινόμενα όπως η κβαντική υπέρθεση (superposition - η ταυτόχρονη ύπαρξη σε πολλές καταστάσεις) και η κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης (wave function collapse) υποδηλώνουν ότι τα αποτελέσματα των κβαντικών γεγονότων είναι εγγενώς πιθανοκρατικά και όχι προκαθορισμένα.
Ωστόσο, ορισμένοι φιλόσοφοι και φυσικοί υποστηρίζουν ότι ο αναγκαιοκρατισμός μπορεί να είναι συμβατός, ή ακόμα και να υποστηρίζεται, από την κβαντική φυσική. Μια προσέγγιση είναι η ερμηνεία των "πολλών κόσμων" (many-worlds interpretation), η οποία υποστηρίζει ότι όλες οι δυνατές εκβάσεις ενός κβαντικού γεγονότος πραγματοποιούνται σε παράλληλα, διακλαδιζόμενα σύμπαντα. Σε αυτό το πλαίσιο, αν και σε ένα συγκεκριμένο σύμπαν το αποτέλεσμα φαίνεται τυχαίο, το σύνολο όλων των δυνατών εκβάσεων (το "πολυσύμπαν" ή multiverse) είναι πλήρως ντετερμινιστικό και αναγκαίο.
Μια άλλη γραμμή επιχειρηματολογίας υποστηρίζει ότι οι ίδιοι οι νόμοι της κβαντικής μηχανικής μπορεί να είναι μεταφυσικά αναγκαίοι. Για παράδειγμα, έχει υποστηριχθεί ότι οι εξισώσεις κίνησης για τα ελεύθερα σωματίδια στον χωροχρόνο Minkowski (όπως η εξίσωση Klein-Gordon και η εξίσωση Schrödinger) μπορούν να παραχθούν από τις ιδιότητες του ίδιου του χωροχρόνου. Αυτό υποδηλώνει ότι οι νόμοι της φύσης δεν είναι αυθαίρετοι, αλλά αναγκαίες συνέπειες της θεμελιώδους δομής της πραγματικότητας, ενισχύοντας έτσι τη θέση του αναγκαιοκρατισμού.
Κριτικές και Αντιλογίσματα
Παρά τα ισχυρά του επιχειρήματα, ο αναγκαιοκρατισμός παραμένει μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενη και αντιδιαισθητική θεωρία. Η πιο κοινή ένσταση είναι απλώς η ισχυρή μας διαίσθηση ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να ήταν διαφορετικά. Η εμπειρία της επιλογής, η αίσθηση της ελεύθερης βούλησης και η παρατήρηση φαινομενικά τυχαίων γεγονότων στον κόσμο γύρω μας καθιστούν την ιδέα της απόλυτης αναγκαιότητας δύσκολη στην αποδοχή.
Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι ο αναγκαιοκρατισμός έχει προβληματικές τροπικές συνέπειες (modal implications - συνέπειες που αφορούν τους τρόπους ύπαρξης και δυνατότητας). Ενώ οι υποστηρικτές του ισχυρίζονται ότι η αναγκαιότητα δεν απαιτεί εξήγηση, οι αντίπαλοί του τονίζουν ότι το να περιγράφεις κάτι ως "αναγκαίο" σημαίνει ότι υπάρχει σε όλους τους δυνατούς κόσμους, κάτι που είναι ένας πολύ ισχυρός ισχυρισμός που χρήζει αιτιολόγησης.
Επιπλέον, η ύπαρξη του κακού και του πόνου στον κόσμο αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο για πολλές μορφές αναγκαιοκρατισμού, ειδικά εκείνες που συνδέονται με έναν παντοδύναμο και πανάγαθο Θεό. Αν όλα όσα συμβαίνουν είναι αναγκαία, τότε και το κακό είναι αναγκαίο, κάτι που εγείρει σοβαρά θεολογικά και ηθικά ερωτήματα. Ο ίδιος ο Σπινόζα αντιμετώπισε αυτή την κριτική, απαντώντας ότι τα "κακά" που ακολουθούν τις πράξεις μας δεν είναι λιγότερο τρομακτικά επειδή είναι αναγκαία.
Η Σύγχρονη Σημασία του Αναγκαιοκρατισμού
Γιατί όμως μια τόσο παλιά και ριζοσπαστική ιδέα επιστρέφει στο προσκήνιο της σύγχρονης φιλοσοφικής συζήτησης; Ένας λόγος είναι η πρόοδος της επιστήμης, η οποία αποκαλύπτει μια βαθιά μαθηματική τάξη και νομοτέλεια στο σύμπαν. Από την κοσμολογία και τη θεωρία των πάντων (Theory of Everything) μέχρι τη νευροεπιστήμη που μελετά τους μηχανισμούς του εγκεφάλου, η επιστήμη φαίνεται να περιορίζει συνεχώς τον χώρο της τυχαιότητας και της απροσδιοριστίας.
Επιπλέον, ο αναγκαιοκρατισμός προσφέρει μια ελκυστικά απλή και ενοποιημένη εικόνα της πραγματικότητας. Αντί για έναν κόσμο γεμάτο από ανεξήγητες συμπτώσεις και αυθαίρετες δυνατότητες, ο αναγκαιοκράτης βλέπει ένα απόλυτα συνεκτικό και νομοτελειακό σύστημα, όπου τα πάντα έχουν τη θέση τους και τον λόγο ύπαρξής τους. Αυτή η αναζήτηση για μια θεμελιώδη και πλήρη εξήγηση της πραγματικότητας είναι αυτό που οδήγησε τον Σπινόζα στον αναγκαιοκρατισμό, καθώς έθετε εξαιρετικά αυστηρά πρότυπα για το τι συνιστά μια φιλοσοφική εξήγηση.
Συμπερασματικά, ο αναγκαιοκρατισμός είναι μια φιλοσοφική θέση που μας προκαλεί να επανεξετάσουμε τις πιο θεμελιώδεις παραδοχές μας για την ελευθερία, την τυχαιότητα και τη φύση της πραγματικότητας. Αρνούμενος ότι θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι διαφορετικά, υποστηρίζει ότι ζούμε στον μοναδικό δυνατό κόσμο, έναν κόσμο που διέπεται από απόλυτη και αμετάβλητη αναγκαιότητα. Αν και αντιμετωπίζει ισχυρές ενστάσεις από τη διαίσθηση και την εμπειρία, η συνεχής του παρουσία στις φιλοσοφικές συζητήσεις και η σύνδεσή του με τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες τον καθιστούν μια ζωντανή και συναρπαστική τάση στη σύγχρονη μεταφυσική. Η αποδοχή ή η απόρριψή του έχει βαθιές συνέπειες για την κατανόηση του εαυτού μας και της θέσης μας στο σύμπαν.
Παραδείγματα Εφαρμογών στη Σύγχρονη Φιλοσοφία
Ο αναγκαιοκρατισμός (necessitarianism), αν και συχνά θεωρείται μια ακραία μεταφυσική θέση, βρίσκει ποικίλες και ενδιαφέρουσες εφαρμογές σε διάφορους τομείς της σύγχρονης φιλοσοφίας, επηρεάζοντας τις συζητήσεις για την ηθική, τη φύση της πραγματικότητας και την πολιτική θεωρία. Η κεντρική ιδέα ότι ο κόσμος δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικός από ό,τι είναι, λειτουργεί ως ένα ισχυρό θεωρητικό εργαλείο που προκαλεί θεμελιώδεις παραδοχές σε πολλά φιλοσοφικά πεδία.
Μετα-ηθική: Η Φύση των Ηθικών Αληθειών
Στη μετα-ηθική (meta-ethics - η φιλοσοφική μελέτη των θεμελίων της ηθικής), η οποία διερευνά τα θεμέλια και τη φύση των ηθικών κρίσεων, ο αναγκαιοκρατισμός παίζει καθοριστικό ρόλο στη συζήτηση για την αντικειμενικότητα των ηθικών αληθειών. Πολλές κανονιστικές ηθικές θεωρίες, όπως ο ωφελιμισμός (utilitarianism - η θεωρία ότι το σωστό μεγιστοποιεί την ευτυχία), φαίνεται να προϋποθέτουν μια μορφή αναγκαιοκρατισμού. Για παράδειγμα, αν ο ωφελιμισμός είναι αληθής – δηλαδή, αν η ηθικά σωστή πράξη είναι αυτή που μεγιστοποιεί τη συνολική ευτυχία – τότε θεωρείται ότι είναι αναγκαία αληθής. Αυτό σημαίνει ότι θα ίσχυε σε οποιονδήποτε δυνατό κόσμο, αποκλείοντας το ενδεχόμενο η ηθική να βασίζεται σε διαφορετικές αρχές σε άλλες συνθήκες.
Αυτή η σύνδεση έχει σημαντικές συνέπειες. Υποδηλώνει ότι οι ηθικές αλήθειες δεν είναι απλώς πολιτισμικές συμβάσεις ή υποκειμενικές προτιμήσεις, αλλά θεμελιώδεις πτυχές της πραγματικότητας, παρόμοιες με τους νόμους της λογικής ή των μαθηματικών. Ο αναγκαιοκρατισμός, λοιπόν, παρέχει ένα μεταφυσικό υπόβαθρο για τον ηθικό ρεαλισμό (moral realism - η άποψη ότι υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές αξίες). Οι φιλόσοφοι που υποστηρίζουν αυτή την προσέγγιση θεωρούν ότι η άρνηση της ηθικής αναγκαιότητας οδηγεί σε μορφές σκεπτικισμού ή σχετικισμού.
Ηθική Φιλοσοφία και Ελεύθερη Βούληση
Στην κανονιστική ηθική, ο αναγκαιοκρατισμός, και ειδικότερα ο ντετερμινισμός που συχνά τον συνοδεύει, θέτει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με την ελεύθερη βούληση (free will) και την ηθική ευθύνη. Αν κάθε πράξη, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων επιλογών, είναι προκαθορισμένη από προηγούμενες αιτίες, τότε με ποια έννοια μπορούμε να θεωρηθούμε υπεύθυνοι για τις πράξεις μας;
Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι, αντλώντας έμπνευση από τον Σπινόζα, εξερευνούν αυτές τις συνέπειες. Ορισμένοι υιοθετούν μια "μετριοπαθή" εκδοχή του αναγκαιοκρατισμού, υποστηρίζοντας ότι αν και τα πάντα καθορίζονται, η κατανόηση αυτών των αιτιών μπορεί να μας οδηγήσει σε μια ανώτερη μορφή ελευθερίας – την ελευθερία που προκύπτει από τη γνώση και την αποδοχή της αναγκαιότητας. Σε αυτή την οπτική, η ηθική δεν εξαφανίζεται, αλλά μεταμορφώνεται. Σκοπός της γίνεται η καλλιέργεια της αρετής και της λογικής, ώστε οι επιθυμίες μας να ευθυγραμμιστούν με την αναγκαία τάξη της φύσης. Αυτή η προσέγγιση απορρίπτει την ιδέα της τιμωρητικής δικαιοσύνης που βασίζεται στην ελεύθερη βούληση και προωθεί μια πιο θεραπευτική και κατανοητή στάση απέναντι στην ανήθικη συμπεριφορά.
Πολιτική Φιλοσοφία: Η Θεμελίωση της Εξουσίας
Ο αναγκαιοκρατισμός βρίσκει εφαρμογή και στην πολιτική φιλοσοφία, κυρίως ως ένας τρόπος για τη θεμελίωση της πολιτικής εξουσίας και της κοινωνικής τάξης. Ο Τόμας Χομπς, για παράδειγμα, χρησιμοποίησε μια "δοξασία της αναγκαιότητας" (doctrine of necessity) για να εξηγήσει ορθολογικά τα θεμέλια και τις αιτίες των πολιτικών πραγμάτων. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, υπό ορισμένες συνθήκες, όπως η ανάγκη για ειρήνη και ασφάλεια, οι άνθρωποι αναγκαστικά συναινούν στην ύπαρξη ενός κυρίαρχου. Η πολιτική επιλογή καθίσταται άνευ νοήματος όταν η αναγκαιότητα της επιβίωσης επιβάλλει μια συγκεκριμένη μορφή διακυβέρνησης.
Σε μια πιο σύγχρονη εκδοχή, η έννοια της "ανάγκης" παίζει κεντρικό ρόλο σε ορισμένες θεωρίες πολιτικής διανομής. Οι προσεγγίσεις που βασίζονται στις ανάγκες υποστηρίζουν ότι η κάλυψη των θεμελιωδών ανθρώπινων αναγκών (π.χ. τροφή, στέγη, ασφάλεια) πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό στόχο της δημόσιας πολιτικής. Αυτές οι ανάγκες θεωρούνται συχνά ως αντικειμενικές και απαραίτητες, δεδομένης της φύσης του ανθρώπου και των απαιτήσεων για τη λειτουργία του σε ένα κοινωνικό περιβάλλον. Επομένως, οι υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτές δεν είναι προαιρετικές, αλλά αναγκαίες, δικαιολογώντας έτσι την κρατική παρέμβαση για τη διασφάλισή τους.
Εφαρμογή στη Φιλοσοφία του Νου
Στη φιλοσοφία του νου (philosophy of mind), ο αναγκαιοκρατισμός (necessitarianism) εφαρμόζεται κυρίως για να προσφέρει λύσεις σε δύο από τα πιο δυσεπίλυτα προβλήματα: το πρόβλημα της σχέσης νου-σώματος (mind-body problem) και το πρόβλημα της νοητικής αιτιότητας (mental causation - πώς οι σκέψεις προκαλούν φυσικά αποτελέσματα). Η κεντρική ιδέα του, ότι τα πάντα που συμβαίνουν είναι απολύτως αναγκαία, προσφέρει ένα ριζικό πλαίσιο για την κατανόηση της θέσης του νου μέσα στον φυσικό κόσμο.
Το Πρόβλημα Νου-Σώματος και ο Παραλληλισμός
Ιστορικά, η πιο σημαντική εφαρμογή του αναγκαιοκρατισμού στο πρόβλημα της σχέσης νου-σώματος προέρχεται από τον Σπινόζα. Απορρίπτοντας τόσο τον δυϊσμό (dualism - την ιδέα ότι νους και σώμα είναι δύο διαφορετικές ουσίες) όσο και τον απλοϊκό υλισμό, ο Σπινόζα πρότεινε μια μορφή παραλληλισμού (parallelism), η οποία βασίζεται στον αναγκαιοκρατισμό του.
Σύμφωνα με τον Σπινόζα, ο νους και το σώμα δεν είναι δύο διαφορετικές ουσίες που αλληλεπιδρούν, αλλά δύο διαφορετικές όψεις ή "κατηγορήματα" (attributes) της ίδιας και μοναδικής ουσίας: του Θεού ή της Φύσης. Η σκέψη (ο νους) και η έκταση (το σώμα) είναι δύο παράλληλες εκφράσεις της ίδιας αναγκαίας τάξης πραγμάτων. Αυτό σημαίνει ότι "η τάξη και η σύνδεση των ιδεών είναι η ίδια με την τάξη και τη σύνδεση των πραγμάτων".
Για κάθε φυσικό γεγονός στο σώμα, υπάρχει ένα αντίστοιχο νοητικό γεγονός στον νου, και αντίστροφα. Ωστόσο, δεν υπάρχει αιτιακή αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Το σώμα δεν μπορεί να επηρεάσει τον νου και ο νους δεν μπορεί να επηρεάσει το σώμα. Η τέλεια αντιστοιχία τους δεν οφείλεται σε κάποια αλληλεπίδραση, αλλά στο γεγονός ότι και τα δύο αποτελούν εκφράσεις της ίδιας, ενιαίας και αναγκαίας αιτιακής αλυσίδας. Ο αναγκαιοκρατισμός είναι το κλειδί εδώ: επειδή ολόκληρη η πραγματικότητα (τόσο η νοητική όσο και η φυσική) εκτυλίσσεται με απόλυτη αναγκαιότητα, η παραλληλία μεταξύ νου και σώματος είναι εγγυημένη.
Νοητική Αιτιότητα και το Πρόβλημα του Αποκλεισμού
Το πρόβλημα της νοητικής αιτιότητας ρωτά πώς οι νοητικές μας καταστάσεις (πεποιθήσεις, επιθυμίες, αισθήσεις) μπορούν να προκαλέσουν φυσικά αποτελέσματα στον κόσμο, όπως η κίνηση του σώματός μας. Αυτό είναι ιδιαίτερα προβληματικό αν δεχτούμε την "αιτιακή κλειστότητα του φυσικού κόσμου" (causal closure - η ιδέα ότι κάθε φυσικό αποτέλεσμα έχει φυσική αιτία), την ιδέα δηλαδή ότι κάθε φυσικό γεγονός έχει μια πλήρη φυσική αιτία. Αν για την κίνηση του χεριού μου υπάρχει μια πλήρης νευροφυσιολογική εξήγηση, τότε τι ρόλο παίζει η επιθυμία μου να το κινήσω; Φαίνεται να περισσεύει (πρόβλημα του αποκλεισμού ή exclusion problem).
Ο αναγκαιοκρατισμός προσφέρει μια λύση. Συγκεκριμένα, ο αιτιακός αναγκαιοκρατισμός (causal necessitarianism) υποστηρίζει ότι οι αιτίες αναγκάζουν τα αποτελέσματά τους. Σε συνδυασμό με τον δομισμό των ιδιοτήτων (dispositional essentialism) – την άποψη ότι οι ιδιότητες των πραγμάτων (όπως η μάζα ή το φορτίο) ορίζονται ουσιωδώς από τους αιτιακούς τους ρόλους – προκύπτει μια ισχυρή εικόνα της αιτιότητας.
Εφαρμόζοντας αυτό στον νου, ορισμένοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι οι νοητικές ιδιότητες είναι αναγκαία συνδεδεμένες με ορισμένους αιτιακούς ρόλους. Αν μια νοητική κατάσταση, όπως ο πόνος, ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη νευρωνική κατάσταση, τότε ο αιτιακός ρόλος του πόνου είναι αναγκαία ο ίδιος με τον αιτιακό ρόλο της νευρωνικής κατάστασης. Δεν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ νοητικής και φυσικής αιτίας, γιατί στην πραγματικότητα πρόκειται για την ίδια αιτία, της οποίας ο ρόλος είναι μεταφυσικά αναγκαίος. Έτσι, η πεποίθηση ότι οι αιτίες (τόσο οι νοητικές όσο και οι φυσικές) αναγκάζουν τα αποτελέσματά τους, επιτρέπει την ύπαρξη νοητικής αιτιότητας χωρίς να παραβιάζεται η αιτιακή κλειστότητα του φυσικού κόσμου.
Συνείδηση και η Αναγκαιότητά της
Ο αναγκαιοκρατισμός μπορεί επίσης να εφαρμοστεί στο λεγόμενο "δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης" (hard problem of consciousness - γιατί οι φυσικές διαδικασίες παράγουν υποκειμενική εμπειρία): γιατί και πώς οι φυσικές διαδικασίες στον εγκέφαλο προκαλούν την υποκειμενική, βιωματική εμπειρία;
Μια αναγκαιοκρατική προσέγγιση θα υποστήριζε ότι η σχέση μεταξύ των εγκεφαλικών καταστάσεων και των συνειδησιακών εμπειριών δεν είναι ενδεχομενική (contingent - τυχαία ή μεταβλητή), αλλά αναγκαία. Με άλλα λόγια, δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρχει ένα ον φυσικά πανομοιότυπο με εσάς, αλλά χωρίς συνείδηση (ένα "φιλοσοφικό ζόμπι" ή philosophical zombie). Αν μια συγκεκριμένη εγκεφαλική κατάσταση υπάρχει, τότε η αντίστοιχη συνειδησιακή εμπειρία πρέπει να υπάρχει.
Επιπλέον, ορισμένες εμπειρικές και θεωρητικές προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι η συνειδητή σκέψη είναι μια αναγκαία συνθήκη για πολλές πολύπλοκες ανθρώπινες συμπεριφορές, όπως ο σχεδιασμός για το μέλλον, η λογική σκέψη και η ενσωμάτωση αφηρημένων αξιών στις πράξεις μας. Αυτό αντιτίθεται στην ιδέα ότι η συνείδηση είναι ένα απλό επιφαινόμενο (epiphenomenon - υποπροϊόν χωρίς αιτιακή δύναμη) χωρίς αιτιακή δύναμη. Από αυτή την οπτική, η συνείδηση δεν είναι ένα τυχαίο υποπροϊόν της εξέλιξης, αλλά μια αναγκαία λειτουργία που επιτρέπει ανώτερες γνωστικές διαδικασίες, καθιστώντας την αιτιακά αποτελεσματική και θεμελιώδη για την ανθρώπινη δράση.
Επιπτώσεις στην Έννοια της Ελεύθερης Βούλησης
Ο αναγκαιοκρατισμός (necessitarianism) έχει βαθύτατες και ριζικές επιπτώσεις στην έννοια της ελεύθερης βούλησης, οδηγώντας σε μια πλήρη επανεξέταση του τι σημαίνει να είναι κανείς ελεύθερος. Στην πιο ισχυρή του μορφή, ο αναγκαιοκρατισμός είναι η θέση ότι τα πάντα που συμβαίνουν, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων σκέψεων και πράξεων, είναι μεταφυσικά αναγκαία. Αυτό έρχεται σε άμεση σύγκρουση με τη διαισθητική αντίληψη της ελεύθερης βούλησης, η οποία συνήθως ορίζεται ως η ικανότητα ενός ατόμου να επιλέξει ανάμεσα σε διαφορετικές δυνατές πορείες δράσης.
Ασυμβατότητα: Η Άρνηση της Ελεύθερης Βούλησης
Η πιο άμεση συνέπεια του αναγκαιοκρατισμού είναι η θέση του ασυμβατισμού (incompatibilism - η άποψη ότι ελευθερία και ντετερμινισμός είναι ασύμβατα). Οι ασυμβατιστές υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη βούληση και ο ντετερμινισμός (ή η ισχυρότερη εκδοχή του, ο αναγκαιοκρατισμός) είναι λογικά ασύμβατες. Αν κάθε γεγονός είναι η αναγκαία συνέπεια προηγούμενων αιτιών, τότε δεν υπάρχει πραγματική δυνατότητα επιλογής. Η αίσθηση ότι "θα μπορούσα να είχα πράξει διαφορετικά" είναι, σύμφωνα με αυτή την άποψη, μια ψευδαίσθηση.
Για τον ασυμβατιστή, ο αναγκαιοκρατισμός συνεπάγεται ότι οι πράξεις μας καθορίζονται από μια αλυσίδα αιτιών που εκτείνεται πίσω στον χρόνο, πολύ πριν καν γεννηθούμε. Επομένως, δεν είμαστε οι τελικοί συγγραφείς των πράξεών μας. Ο Βαρούχ Σπινόζα, ο πιο συνεπής υποστηρικτής του αναγκαιοκρατισμού, αποδέχτηκε πλήρως αυτή τη συνέπεια, αρνούμενος ρητά την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης όπως την αντιλαμβανόμαστε κοινά. Στο έργο του "Ηθική", γράφει: "Στον Νου δεν υπάρχει καμία απόλυτη ή ελεύθερη βούληση, αλλά ο Νους καθορίζεται να θέλει το ένα ή το άλλο από μια αιτία που καθορίζεται επίσης από μια άλλη, και αυτή πάλι από μια άλλη, και ούτω καθεξής επ' άπειρον".
Συμβατοκρατία: Επαναπροσδιορίζοντας την Ελευθερία
Σε αντίθεση με τον ασυμβατισμό, η συμβατοκρατία (compatibilism - η άποψη ότι ελευθερία και ντετερμινισμός συμβιβάζονται) είναι η άποψη ότι η ελεύθερη βούληση είναι συμβατή με τον ντετερμινισμό. Οι συμβατοκράτες δεν αρνούνται ότι οι πράξεις μας είναι αιτιακά καθορισμένες. Αντιθέτως, επαναπροσδιορίζουν την έννοια της ελευθερίας. Γι' αυτούς, η ελευθερία δεν σημαίνει την απουσία αιτιότητας, αλλά την απουσία εξαναγκασμού ή εξωτερικού καταναγκασμού.
Ένας συμβατοκράτης θα έλεγε ότι μια πράξη είναι ελεύθερη εφόσον πηγάζει από τις επιθυμίες, τις πεποιθήσεις και τις προθέσεις του ίδιου του ατόμου, ακόμα κι αν αυτές οι ίδιες οι επιθυμίες είναι πλήρως καθορισμένες. Η αντίθεση στην ελευθερία δεν είναι ο ντετερμινισμός, αλλά η δουλεία, ο εγκλεισμός ή ο εξαναγκασμός. Ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως ο David Hume, υποστήριξαν ότι η σύγχυση πηγάζει από την εσφαλμένη ταύτιση του ντετερμινισμού με τον αναγκαιοκρατισμό, αν και αυτή η διάκριση είναι συχνά δυσδιάκριτη. Για έναν συμβατοκράτη, ακόμη και σε έναν αναγκαιοκρατικό κόσμο, μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ του να πράττεις κάτι επειδή το θέλεις και του να σε αναγκάζουν να το πράξεις ενάντια στη θέλησή σου. Αυτή η διάκριση είναι το μόνο που χρειάζεται για να θεμελιωθεί η ηθική ευθύνη.
Η Ριζοσπαστική Λύση του Σπινόζα
Ο Σπινόζα προσφέρει την πιο ριζοσπαστική και συνεπή εφαρμογή του αναγκαιοκρατισμού στο πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Δεν προσπαθεί απλώς να συμβιβάσει την ελευθερία με την αναγκαιότητα, αλλά τις ταυτίζει. Σύμφωνα με τον ορισμό του, "Ελεύθερο ονομάζεται εκείνο το πράγμα που υπάρχει από την αναγκαιότητα της φύσης του και μόνο, και καθορίζεται να ενεργεί από τον εαυτό του και μόνο".
Για τον Σπινόζα, η πραγματική αντίθεση δεν είναι μεταξύ ελευθερίας και αναγκαιότητας, αλλά μεταξύ ελευθερίας και εξαναγκασμού. Ένα ον είναι ελεύθερο όταν οι πράξεις του απορρέουν αποκλειστικά από την εσωτερική του φύση, από τους νόμους της ύπαρξής του. Αντίθετα, είναι εξαναγκασμένο όταν καθορίζεται από εξωτερικές αιτίες. Με αυτόν τον ορισμό, μόνο ο Θεός (ή η Φύση ως σύνολο) είναι απόλυτα ελεύθερος, καθώς τα πάντα απορρέουν από την εσωτερική του αναγκαιότητα.
Οι άνθρωποι, ως πεπερασμένα όντα, δεν είναι απόλυτα ελεύθεροι, καθώς πάντα επηρεαζόμαστε από εξωτερικές αιτίες. Ωστόσο, μπορούμε να γίνουμε πιο ελεύθεροι στον βαθμό που οι πράξεις μας καθορίζονται από τη λογική και την κατανόηση, και όχι από τα παθητικά συναισθήματα που προκαλούνται από εξωτερικά γεγονότα. Η ανθρώπινη ελευθερία, για τον Σπινόζα, δεν είναι η ικανότητα να παραβιάσουμε την αιτιακή αλυσίδα, αλλά η μετάβαση από την παθητικότητα στην ενεργητικότητα, από το να καθοριζόμαστε τυφλά από εξωτερικούς παράγοντες στο να δρούμε με γνώση της αναγκαιότητας που μας διέπει. Η πίστη μας στην ελεύθερη βούληση, υποστηρίζει, πηγάζει απλώς από την άγνοια των αιτιών που καθορίζουν τις επιθυμίες και τις πράξεις μας.
Τελικό Κουίζ Αξιολόγησης: Necessitarianism
Ολοκληρωμένη αξιολόγηση των γνώσεών σας για τον αναγκαιοκρατισμό από όλο το άρθρο!
1. Τι ακριβώς υποστηρίζει ο αναγκαιοκρατισμός (necessitarianism);
0 Σχόλια