Η Τηλεοπτική Χειραγώγηση στην Ελλάδα: Πλαίσιο, Παραδείγματα και Κοινωνικές Επιπτώσεις
Εισαγωγή
Η τηλεόραση παραμένει – παρά την ανάπτυξη του διαδικτύου – η πιο επιδραστική πηγή ενημέρωσης στην Ελλάδα, ειδικά στις μεγαλύτερες ηλικίες. Σύμφωνα με έρευνες του ΕΚΚΕ και της ΕΛΣΤΑΤ, σημαντικό ποσοστό του κοινού άνω των 50 συνεχίζει να ενημερώνεται πρωτίστως από τα κεντρικά δελτία ειδήσεων των μεγάλων καναλιών. Ωστόσο, αυτά τα δελτία δεν λειτουργούν ως «ουδέτερες καταγραφές γεγονότων», αλλά ως συστήματα επιλογής, φιλτραρίσματος, πλαισίωσης (**Framing**) και συχνά δραματοποίησης της κοινωνικής πραγματικότητας.
Στην Ελλάδα, αυτή η τάση δεν είναι τυχαία. Η σύμφυση:
- ιδιοκτησιακών συμφερόντων των μέσων,
- οικονομικής επιβίωσης μέσα από τον ανταγωνισμό τηλεθέασης,
- πολιτικών εξαρτήσεων,
οδηγεί σε μια ειδησεογραφική κουλτούρα όπου η εγκληματικότητα και ο φόβος συχνά προβάλλονται με τρόπο υπερμεγεθυμένο, εκτοπίζοντας άλλες κρίσιμες διαστάσεις της κοινωνίας: οικονομία, υγεία, εργασιακή πραγματικότητα, γεωπολιτικές εξελίξεις.
Το αποτέλεσμα είναι ένας πολίτης:
- αγχωμένος,
- φοβισμένος,
- παθητικός,
- και εύκολα χειραγωγούμενος.
Ακολουθεί μια αναλυτική χαρτογράφηση του φαινομένου.
1. Το Θεωρητικό Πλαίσιο: Πώς τα ΜΜΕ «Πλάθουν» Πραγματικότητα
Δύο βασικές σχολές της επικοινωνιολογίας βοηθούν να κατανοήσουμε την επίδραση των δελτίων ειδήσεων:
1.1 Agenda Setting (Θεματοθέτηση) – Τι Θεωρούμε «Κεντρικό Πρόβλημα της Κοινωνίας»
Η θεωρία του McCombs & Shaw (1972) υποστηρίζει ότι τα ΜΜΕ δεν μας λένε «τι να σκεφτούμε», αλλά: «για τι να σκεφτούμε».
Αν ένα δελτίο:
- ανοίγει με εγκλήματα,
- συνεχίζει με εγκλήματα,
- κλείνει με εγκλήματα,
ο τηλεθεατής στο τέλος πιστεύει ότι: «Η εγκληματικότητα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας».
Στην Ελλάδα αυτό είναι ιδιαίτερα ορατό, όταν, π.χ., μια ενδοοικογενειακή δολοφονία συζητείται 7–10 ημέρες συνεχόμενα, ενώ:
- υποχρηματοδότηση νοσοκομείων,
- δημοσιονομικές αλλαγές,
- εξελίξεις στο Κυπριακό ή στο Αιγαίο
παίζουν λίγα δευτερόλεπτα ή καθόλου.
1.2 Framing (Πλαισίωση) – Πώς «Σκεφτόμαστε» Ένα Γεγονός
Ο Entman (1993) έδειξε ότι η προβολή δεν αφορά μόνο την επιλογή ειδήσεων, αλλά και το πλαίσιο (frame) με το οποίο παρουσιάζονται.
Το ίδιο γεγονός μπορεί να παρουσιαστεί:
- ως «μεμονωμένο περιστατικό»,
- ως «κοινωνική παθογένεια»,
- ως «αποτυχία της πολιτείας»,
- ως «απειλή για την κοινωνία».
Τα ελληνικά κανάλια συχνά επιλέγουν το τέταρτο πλαίσιο, γιατί:
- τρομάζει,
- κρατάει τηλεθέαση,
- κάνει τον πολίτη «παθητικό θεατή».
Ρεαλιστικά και συγκεκριμένα παραδείγματα από το πώς μεγάλα ελληνικά κανάλια (Mega, Skai, Alpha, ANT1, Star κ.λπ.) προβάλλουν ειδήσεις με τρόπο που μπορεί να δημιουργεί χειραγώγηση, κυρίως μέσα από:
- υπερβολική έμφαση στο αστυνομικό ρεπορτάζ,
- δραματοποίηση,
- επιλεκτική παρουσίαση ειδήσεων,
- περιορισμένη ανάλυση και έλλειψη αντιλόγου.
Δεν κατηγορούμε εδώ για «δόλο»· περιγράφουμε υπαρκτές πρακτικές που ένας πολίτης πρέπει να ξέρει πώς να αναγνωρίζει.
2. Ελληνικά Κανάλια και Χαρακτηριστικές Πρακτικές
🔹 Mega – Το «Ενημερωτικο-Δραματικό» Δελτίο
Το Mega συχνά:
✔ Προβάλλει έντονα εγκληματολογικά ρεπορτάζ
Σε πολλές ημέρες, σχεδόν μισή ώρα του κεντρικού δελτίου μπορεί να αφιερωθεί σε:
- γυναικοκτονίες,
- ληστείες,
- ανθρωποκτονίες,
- φρικιαστικές λεπτομέρειες μιας υπόθεσης.
Χαρακτηριστικό μοτίβο: «Νέες αποκαλύψεις για την άγρια δολοφονία…»
Αυτό συχνά συνοδεύεται από:
- δραματική μουσική,
- αναπαραστάσεις,
- λεπτομέρειες για τον θύτη και το θύμα όπως σε σίριαλ,
- πολλές ερωτήσεις τύπου «πώς κατέληξε εκεί; ποιος γνώριζε;».
Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται η εντύπωση ότι η εγκληματικότητα εκτοξεύεται — ενώ στατιστικά, τις περισσότερες χρονιές είναι σταθερή ή και μειούμενη.
✔ Ελάχιστη ανάλυση του “τι σημαίνει αυτό”
Ακούγεται συχνά το γεγονός, σπάνια όμως:
- ποιοι κοινωνικοί παράγοντες συμβάλλουν,
- πόσα είναι τα πραγματικά περιστατικά πανελλαδικά,
- συγκρίσεις με άλλες χώρες,
- πού πρέπει να στοχεύσει η Πολιτεία.
Δίνεται δηλαδή «θέαμα», όχι γνώση.
🔹 Skai – «Νόμος και Τάξη» ως Κυρίαρχη Αφήγηση
Ο ΣΚΑΪ τα τελευταία χρόνια έχει αναπτύξει μία σταθερή γραμμή:
✔ Πολύ συχνή ανάδειξη περιστατικών εγκληματικότητας
Ειδικά:
- επιθέσεις,
- βανδαλισμοί,
- ληστείες,
- βίαια περιστατικά,
- συλλήψεις μεταναστών για αδικήματα.
Το δελτίο συχνά διαμορφώνει αφήγημα: «Η ασφάλεια απειλείται – χρειάζονται περισσότερα μέτρα.»
Και αυτό μπορεί εύκολα να οδηγήσει τον θεατή σε:
- φόβο,
- απαιτήσεις για σκληρότερη πολιτική,
- αποδοχή περιορισμού ελευθεριών «για το καλό μας».
Χωρίς όμως:
- παρουσίαση αντίθετων στοιχείων,
- φωνές εγκληματολόγων,
- δεδομένα για τις πραγματικές τάσεις της εγκληματικότητας.
✔ Το κοινωνικό υπόβαθρο σπάνια εμφανίζεται
Π.χ. το υπερφορτωμένο σύστημα, την έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών, ψυχιατρικής δομής, φτώχειας κ.λπ.
🔹 Alpha – Ειδήσεις με Έντονο Συναίσθημα
Ο Alpha, ιδιαίτερα στα χρόνια της Σιατραπόστας και του Παπαδάκη, επένδυσε πολύ στο συναίσθημα:
- έντονοι τίτλοι,
- δραματικές περιγραφές,
- ισχυρή «τηλεοπτική γεύση» ανθρώπινου δράματος.
Ειδήσεις τύπου: «Πάγωσε το πανελλήνιο…» ή «Συγκλονιστικές εικόνες…» συχνά δίνουν περισσότερη έμφαση στο δράμα παρά στην ουσία.
✔ Συχνή μονοπλευρη παρουσίαση
Για παράδειγμα:
- προβλήματα στο ΕΣΥ μπορεί να περιοριστούν σε καταγγελίες ασθενών,
- αλλά χωρίς επιστημονική ανάλυση,
- χωρίς οικονομικά στοιχεία,
- χωρίς σύγκριση με άλλα συστήματα.
Το αποτέλεσμα: ο πολίτης γεμίζει αγανάκτηση, αλλά όχι γνώση.
🔹 ANT1 – Παλιά «Σχολή» Τηλεοπτικού Ρεπορτάζ
Ο ANT1 παραμένει σε μεγάλο βαθμό στο κλασικό μοντέλο:
✔ «Ό,τι σοκάρει, βγαίνει πρώτο»
Το δελτίο συχνά ανοίγει με:
- εγκληματολογική υπόθεση,
- τροχαίο,
- άγριο περιστατικό,
- δικαστικό θρίλερ.
Συχνά δε παρουσιάζεται:
- ο «κακός»,
- η «αθώα οικογένεια»,
- η «τραγική ιστορία».
Χωρίς όμως:
- κοινωνική ανάλυση,
- δεδομένα,
- αντίλογο.
Οι υποθέσεις παίρνουν διαστάσεις σχεδόν τηλεοπτικής σειράς.
✔ Σπάνια διασταύρωση θεμάτων
Π.χ.:
- μια υπόθεση βίας γίνεται **dominant story** (Κυρίαρχη Αφήγηση) για μία ή δύο εβδομάδες,
- αλλά χωρίς ρεπορτάζ για τις πραγματικές στατιστικές της εγκληματικότητας ή του συγκεκριμένου φαινομένου.
🔹 Star – Εγκλήματα + Lifestyle
Το Star συχνά συνδυάζει:
- αστυνομικό ρεπορτάζ με υπερβολική δραματοποίηση,
- lifestyle στοιχεία,
- «τηλεοπτικό ρυθμό» τύπου infotainment.
Χαρακτηριστικό στοιχείο: «Βίντεο-ντοκουμέντο», «Αποκλειστικές φωτογραφίες», «Η τελευταία ανάρτηση στο Instagram»
Πολύ συχνά:
- η ουσία χάνεται μέσα στην τηλεθέαση,
- και το γεγονός παρουσιάζεται σαν κομμάτι τηλεοπτικού θεάματος.
Το Star σπάνια:
- παρουσιάζει επιστημονικό πλαίσιο,
- συζητά κοινωνικές αιτίες,
- δίνει χώρο σε ειδικούς.
Ο στόχος είναι: να κρατηθεί ο θεατής στην οθόνη, όχι να καταλάβει την πραγματικότητα.
🔹 “Το Μοτίβο είναι Κοινό”
Αν τα δεις ψύχραιμα, και τα πέντε κανάλια μοιράζονται τις πιο συχνές μορφές τηλεοπτικής χειραγώγησης:
① Υπερβολική παρουσίαση βίαιων εγκλημάτων
Που δημιουργεί ψευδή εντύπωση ότι:
- «όλα καταρρέουν»,
- «η εγκληματικότητα εκτοξεύεται»,
- «κανείς δεν είναι ασφαλής».
② Απουσία ανάλυσης και επιστημονικών δεδομένων
Π.χ.:
- Ούτε οι δείκτες της ΕΛ.ΑΣ.
- Ούτε οι διεθνείς συγκρίσεις.
- Ούτε η επιστημονική εξήγηση του φαινομένου.
③ Δραματοποίηση
Με:
- μουσική,
- αναπαραστάσεις,
- αναλυτικές περιγραφές φόνων,
- συναισθηματικές εκρήξεις.
④ Επανάληψη
Το ίδιο θέμα:
- για 2, 3, 7 ημέρες,
- με δεκάδες ρεπορτάζ.
Όταν κάτι προβάλλεται τόσο πολύ, ο εγκέφαλος το θεωρεί «κεντρικό» και «καθημερινό». Αυτό είναι κλασικός μηχανισμός **Agenda Setting (Θεματοθέτησης)** και **Framing (Πλαισίωσης)**.
🔹 Το Αποτέλεσμα στον Τηλεθεατή
Μετά από τέτοια παράθεση ειδήσεων:
- ο κόσμος νομίζει ότι ζει σε χώρα με έκρηξη εγκληματικότητας,
- ενώ συχνά τα δεδομένα δείχνουν το αντίθετο.
Και έτσι:
- ο πολίτης γίνεται πιο φοβισμένος,
- πιο παθητικός,
- πιο δεκτικός σε «πολιτικές ασφάλειας»,
- λιγότερο ικανός να αναλύσει ψύχραιμα την πραγματικότητα.
🔹 Πώς Αυτό Συνδέεται με τη «Χειραγώγηση»
Τα δελτία ειδήσεων δεν χειραγωγούν μόνο όταν λένε ψέματα. Μπορεί να χειραγωγούν:
- λέγοντας την αλήθεια αποσπασματικά,
- μεγεθύνοντας ένα πρόβλημα,
- θάβοντας άλλα,
- σκηνοθετώντας μια υπόθεση σαν ταινία.
Και αυτό κάνει την πραγματικότητα να φαίνεται:
- πιο τρομακτική,
- πιο χαοτική,
- πιο εχθρική.
Μέρος 2ο
3. Πώς Χειραγωγείται ο Πολίτης Χωρίς να του Πουν Ψέματα
Η χειραγώγηση στην τηλεόραση δεν απαιτεί ψέματα. Μπορεί να επιτευχθεί με:
3.1 Εμμονική Επιλογή Ίδιου Είδους Ειδήσεων
Αν 20 λεπτά κάθε μέρας είναι:
- φόνοι,
- κακοποιήσεις,
- **trafficking (Εμπορία Ανθρώπων)**,
- ληστείες,
το μήνυμα που περνά στον εγκέφαλο είναι: «Η κοινωνία είναι γεμάτη επικίνδυνους ανθρώπους».
3.2 Δραματοποίηση
Με:
- μουσικές υποκρούσεις,
- «αναπαραστάσεις»,
- «συγκλονιστικά πλάνα»,
- ηθοποιητική γλώσσα.
Συναισθηματικό μήνυμα: «Φόβος – τρόμος – ανησυχία».
3.3 Υποβάθμιση Μη Θεαματικών Θεμάτων
Τέτοια είναι:
- υποχρηματοδότηση υγείας,
- ανεργία νέων,
- μείωση εισοδημάτων,
- δικαιώματα εργαζομένων,
- διεθνείς εξελίξεις.
Πολλά από αυτά:
- λέγονται στα γρήγορα,
- χωρίς ανάλυση,
- χωρίς σύγκριση,
- χωρίς αντίλογο.
Έτσι:
- η κοινωνική συνείδηση ατροφεί,
- ο πολίτης δεν συνδέει «συμπτώματα» με «αιτίες».
3.4 Αποδοχή Πολιτικών «Νόμου και Τάξης»
Ο φοβισμένος τηλεθεατής:
- δέχεται πιο εύκολα περιοριστικές πολιτικές (Zimring 2013) ,
- υποστηρίζει περισσότερο τιμωρητικές προσεγγίσεις,
- νιώθει λιγότερο την ανάγκη να ελέγξει την εξουσία.
Από πολιτική άποψη, ο φόβος είναι το πιο αποδοτικό κοινωνικό εργαλείο πειθαρχίας.
4. Κοινωνικές Συνέπειες της Ελληνικής «Τηλεοπτικής Καλλιέργειας Φόβου»
4.1 «Ο Κόσμος Πάει Κατά Διαόλου» – Ενώ τα Στοιχεία Μπορεί να Δείχνουν Κάτι Άλλο
Δεκάδες μελέτες έχουν δείξει ότι:
- άνθρωποι που βλέπουν συχνά τηλεοπτικές ειδήσεις νομίζουν ότι η εγκληματικότητα αυξάνεται,
- ενώ άνθρωποι που ενημερώνονται από στατιστικά στοιχεία έχουν πιο ρεαλιστική εικόνα.
Στην Ελλάδα έχουμε αυτό ακριβώς το χάσμα:
- Η τηλεοπτική αντίληψη λέει «έχει ξεφύγει η κατάσταση».
- Οι δείκτες πολλές χρονιές δείχνουν σταθερότητα ή και μείωση.
4.2 Διάλυση Κοινωνικής Εμπιστοσύνης
Όσο περισσότερο προβάλεις:
- «ο γείτονας σκότωσε»,
- «η οικογένεια διαλύεται»,
- «κανείς δεν είναι ασφαλής»,
τόσο περισσότερο:
- ο πολίτης απομονώνεται,
- δεν εμπιστεύεται άλλους,
- φοβάται τον «άγνωστο».
Κοινωνίες με χαμηλή κοινωνική εμπιστοσύνη έχουν:
- λιγότερη δημοκρατική συμμετοχή (Putnam 2000) ,
- περισσότερους παθητικοποιημένους πολίτες,
- υψηλότερη αποδοχή αυταρχικών λύσεων.
4.3 Ο Πολίτης Χάνει την Ικανότητα να Αξιολογεί Πληροφορία
Όταν:
- δεν δίνονται δεδομένα,
- δεν παρουσιάζεται αντίλογος,
- δεν υπάρχει σύγκριση με διεθνή στοιχεία,
- η ανάλυση αντικαθίσταται από συναίσθημα,
τότε ο πολίτης:
- δεν εκπαιδεύεται στην κριτική σκέψη,
- δεν ξέρει να διαβάζει την πραγματικότητα,
- εκλαμβάνει την τηλεόραση ως «καθρέφτη της κοινωνίας».
Και αυτό είναι δημοκρατικά επικίνδυνο.
4.4 Μεγαλύτερη Επιρροή από το Μέσο στη Διαμόρφωση Στάσεων
Οι Gerbner & Gross (1980) είχαν δείξει ότι: Όσο περισσότερο τηλεοπτικό ειδησεογραφικό περιεχόμενο βλέπει κάποιος, τόσο περισσότερο φοβάται.
Στην Ελλάδα, όπου μεγάλα τμήματα πληθυσμού παρακολουθούν καθημερινά δελτία, αυτό λειτουργεί σωρευτικά.
Ο πολίτης γίνεται:
- φοβισμένος,
- κουρασμένος,
- λιγότερο απαιτητικός,
- πιο δεκτικός στη σκέψη «χρειάζεται πιο σκληρό κράτος».
5. Δεν Είναι Όλα τα Κανάλια «Κακοπροαίρετα» – Αλλά Όλα Λειτουργούν σε Έναν Ανταγωνιστικό Τηλεοπτικό Πολιτισμό
Οι δημοσιογράφοι και οι συντάκτες δεν είναι «εχθροί του λαού». Πολλοί μάλιστα κάνουν εξαιρετική και ηθική δουλειά.
Το πρόβλημα είναι:
- το σύστημα δημοσιογραφικής παραγωγής,
- η εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης,
- η ανάγκη για νούμερα τηλεθέασης.
Στην πραγματικότητα:
Αν η κοινωνία είναι ασφαλής και ήρεμη, η τηλεόραση θα φροντίσει να μην «φαίνεται έτσι».
Γιατί το ήρεμο:
- δεν πουλά,
- δεν κρατά τον τηλεθεατή,
- δεν ανεβάζει **rating (Τηλεθέαση)**.
6. Συμπέρασμα
Η ελληνική τηλεοπτική ειδησεογραφία:
- μεγεθύνει το έγκλημα,
- υποβαθμίζει το δομικό κοινωνικό πλαίσιο,
- καλλιεργεί την αίσθηση μόνιμης απειλής,
- περιορίζει τη δυνατότητα του πολίτη να αναλύει την πραγματικότητα.
Αυτό δεν οδηγεί απλώς σε λάθος εικόνα του κόσμου. Οδηγεί σε:
- πολιτική χειραγώγηση,
- αποδυνάμωση της δημοκρατίας,
- διάλυση της κοινωνικής εμπιστοσύνης,
- παθητικό, όχι ενεργό, πολίτη.
Όσο ο πολίτης δεν εκπαιδεύεται:
- να αναγνωρίζει πώς φτιάχνονται οι ειδήσεις,
- να ζητά δεδομένα και όχι δραματοποίηση,
τόσο η εικόνα του κόσμου του θα είναι: μια κατασκευή τηλεοπτικού φόβου – όχι η πραγματικότητα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Gerbner, G., Gross, L. (1980). The scary world of television. University of Pennsylvania.
- Entman, R. (1993). Framing: Toward Clarification of a Fractured Paradigm. Journal of Communication.
- McCombs, M., Shaw, D. (1972). The Agenda-Setting Function of Mass Media. Public Opinion Quarterly.
- Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community.
- Zimring, F. (2013). The City That Became Safe. Oxford University Press.
- Hallin, D., Mancini, P. (2004). Comparing Media Systems. Cambridge University Press.
- Νικολόπουλος, Γ. (2018). ΜΜΕ και κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα.
- Τσαούσης, Κ. (2019). Η τηλεοπτική κουλτούρα και η κατασκευή φόβου.
- ΕΛΣΤΑΤ & ΕΚΚΕ (πολλαπλές εκδόσεις): Έρευνες για τα μέσα ενημέρωσης και τη χρήση τους στην Ελλάδα.
Πόροι Εμβάθυνσης από την Αναζήτηση Google
Εξερευνήστε περισσότερα σχετικά με τις βασικές έννοιες που αναφέρονται στην παρούσα ανάρτηση με επιμελημένες πληροφορίες απευθείας από την Google.
|
|
|
|
0 Σχόλια