Σημείωση: Το παρών άρθρο αποτελεί συνέχεια δύο προηγούμενων άρθρων που μαζί με αυτό κάνουν μια τριλογία, σχετικά με το θέμα: ΜΜΕ και χειραγώγηση μέσω του φόβου που σκορπίζουν.
Τα προηγούμενα δύο είναι με την σειρά τα εξής:
1ο μέρος: Τηλεοπτική Χειραγώγηση: Πώς τα Κανάλια «Πλάθουν» τον Φόβο
2ο μέρος: Δελτία ειδήσεων & έγκλημα: Πώς γεννιέται η κοινωνία φόβου
Εισαγωγή
Στον σημερινό κόσμο της πληροφορίας, η ενημέρωση δεν είναι ποτέ «ουδέτερη» πλήρως. Τα δελτία ειδήσεων, ειδικά αυτά της τηλεόρασης, συχνά επιλέγουν, πλαισιώνουν και παρουσιάζουν ειδήσεις με τρόπο που μπορεί να διαμορφώνει τον τρόπο που οι πολίτες αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Όπως ανέφερες, η υπερβολική έμφαση στα εγκλήματα δημιουργεί μια εικόνα κοινωνίας γεμάτης κινδύνους. Αν ο πολίτης δεν είναι «οπλισμένος» κριτικά, μπορεί να πέσει θύμα χειραγώγησης — να υποστεί φόβο, διαστρέβλωση του κόσμου όπως τον βιώνουν οι περισσότεροι, και τελικά να γίνει πιο παθητικός ή φοβισμένος.
Αλλά υπάρχει τρόπος για τον πολίτη να «θωρακιστεί». Το παρακάτω άρθρο εξηγεί με ποιον τρόπο μπορεί κάποιος να αναπτύξει κριτική στάση, να βελτιώσει την ανθεκτικότητα στις πληροφορίες και να προστατευθεί από χειραγωγικά μοτίβα.
1. Καλλιέργεια Κριτικής Σκέψης και Ενημερωτικής Παιδείας
1.1 Media Literacy (Παιδεία Μέσων Επικοινωνίας)
Η παιδεία στα μέσα (media literacy) είναι βασικό εργαλείο. Στην Ελλάδα, οργανισμοί όπως το SaferInternet4Kids αναδεικνύουν τη σημασία της εκπαίδευσης στις δεξιότητες ανάγνωσης, κατανόησης και κριτικής αξιολόγησης του περιεχόμενου των ΜΜΕ. (SaferInternet4kids)
Με άλλα λόγια, δεν αρκεί να βλέπουμε τα δελτία – πρέπει να μαθαίνουμε πώς να τα διαβάζουμε.
1.2 Εκπαίδευση από νωρίς
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω της στρατηγικής της για την αντιμετώπιση της χειραγώγησης των πληροφοριών, προτείνει την ενδυνάμωση των πολιτών μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων που στοχεύουν στη «ενίσχυση της ανθεκτικότητας» τους. (European Commission)
Όσο πιο νωρίς μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τις μεθόδους χειραγώγησης, τόσο πιο δύσκολο είναι να μας επηρεάσουν.
1.3 Εντοπισμός μεροληψίας (bias)
Μέσα ειδήσεων συχνά «βαφτίζουν» επιλογές τους ως ουδέτερη κάλυψη, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να υπάρχει ιδεολογική ή επιχειρηματική μεροληψία. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η σήμανση φράσεων με πιθανή μεροληψία (είτε από ανθρώπινο σχολιασμό είτε από τεχνητή νοημοσύνη) βοηθά τους αναγνώστες να εντοπίζουν τις προκαταλήψεις. (arXiv)
Ένας πολίτης μπορεί – και πρέπει – να αναζητά αυτές τις ενδείξεις.
2. Διαφοροποίηση Πηγών Ενημέρωσης
2.1 Απόκτηση πολυφωνίας
Μην περιορίζεσαι μόνο σε ένα κανάλι ή δελτίο ειδήσεων. Αν παρακολουθείς διαφορετικά μέσα — κρατικά, ιδιωτικά, διεθνή — έχεις μεγαλύτερη εικόνα και μειώνεις την πιθανότητα να υποκλιθείς σε μία μόνο αφήγηση. Η συγκέντρωση των ΜΜΕ σε λίγα χέρια ενισχύει τη χειραγώγηση. (Human Rights Watch)
Η ποικιλία είναι ένας τρόπος αντίστασης.
2.2 Κριτική χρήση κοινωνικών δικτύων
Τα social media μπορεί να είναι «δύσκολος χώρος», γιατί λειτουργούν με αλγόριθμους που ενισχύουν το «μοιράζομαι-πουλάει», αλλά μπορείς:
να ακολουθείς αξιόπιστες πηγές (ειδησεογραφικά πρακτορεία, ανεξάρτητες δημοσιογραφικές ομάδες),
να αποφεύγεις την αποδοχή κάθε τίτλου ή βίντεο όπως “είδηση” χωρίς έλεγχο,
να διασταυρώνεις κάποια ιστορία πριν την υιοθετήσεις ως «πραγματικότητα».
2.3 Προσοχή στις echo chambers
Ένα από τα πιο επικίνδυνα φαινόμενα στα μέσα είναι οι "χώροι ηχώ" (echo chambers) — κοινότητες όπου επαναλαμβάνονται και ενισχύονται ήδη υπάρχουσες πεποιθήσεις, χωρίς αντίλογο. (Βικιπαίδεια)
Αν αναγνωρίζεις ότι πολλά μέσα που διαβάζεις «λένε το ίδιο», είναι ώρα να ψάξεις πηγές που διαφωνούν με την άποψή σου, για να έχεις πληρέστερη εικόνα.
3. Ενεργός Κατανάλωση Ειδήσεων
3.1 Όχι παθητικός θεατής
Η τηλεθέαση δελτίων ειδήσεων συχνά γίνεται παθητικά: “θέλω να ενημερωθώ, ας ανοίξω την τηλεόραση”. Αλλά η ενημέρωση χρειάζεται ενεργό ρόλο. Πρακτικές κινήσεις:
Καθόρισε χρόνο: Όρισε συγκεκριμένες ώρες για ενημέρωση, μην «ζεις» μέσα στο δελτίο.
Σημειώνεις: Κράτα σημειώσεις για τις ειδήσεις που σου φαίνονται σημαντικές ή ύποπτες, και έλεγξε αργότερα πληροφορίες από άλλες πηγές.
Αναστοχάζεσαι: Αναρωτήσου “γιατί αυτό το θέμα φαίνεται τώρα;” “ποιον εξυπηρετεί αυτή η αφήγηση;”
3.2 Χρήση εργαλείων “fact-checking”
Πριν αποδεχτείς μια “σοβαρή είδηση”, κάνε έναν γρήγορο έλεγχο:
Χρησιμοποίησε αξιόπιστα sites fact-checking ή ειδησεογραφικά πρακτορεία.
Δες αν η είδηση καλύπτεται και από άλλες πηγές.
Αν κάτι ακούγεται υπερβολικό, έλεγξε δεδομένα (π.χ. στατιστικές, επίσημα δελτία, ανακοινώσεις) πριν το υιοθετήσεις.
3.3 “Προ-μπάνκινγκ” των ειδήσεων
Από την έρευνα για παραπληροφόρηση προκύπτει ότι αν οι άνθρωποι «προ-προειδοποιηθούν» για πιθανές παραπλανητικές στρατηγικές, είναι πιο δύσκολο να εξαπατηθούν. (arXiv)
Μπορείς λοιπόν:
Να διαβάζεις οδηγούς ψευδών ειδήσεων,
Να μαθαίνεις τα κοινά μοτίβα (δραματικός τίτλος, επιλεκτικά γεγονότα, μονοδιάστατα “θύματα”),
Να διερευνάς πριν πιστέψεις.
4. Συνειδητοποίηση των Τεχνικών Χειραγώγησης
4.1 Κατανόηση διαστρεβλούμενων αφηγήσεων
Τα δελτία ειδήσεων συχνά πλαισιώνουν τα γεγονότα με ειδικό τρόπο: ποιοι είναι οι “κακοί”, ποιοι οι “ήρωες”, ποιο θέμα πρέπει να μονοπωλήσει την προσοχή. Όταν γνωρίζεις ότι αυτή η αφήγηση μπορεί να είναι κατασκευασμένη, αποκτάς ανοσία:
Αναρωτήσου ποιο κομμάτι της ιστορίας δεν σου λένε.
Ζήτα “ποιοι είναι οι άγνωστοι παράγοντες;”
Σκέψου αν υπάρχει άλλος τρόπος παρουσίασης της ίδιας είδησης.
4.2 Ενσυνείδητη αντίδραση σε “φόβο”
Η χειραγώγηση πολλές φορές πατάει στον φόβο. Αν δεις ειδήσεις πολύ “τρομακτικές”, π.χ. εγκληματικότητα, “κατάρρευση της τάξης”:
Κράτα αποστάσεις συναισθηματικά: Αναγνώρισε ότι μπορεί να σε ρίχνουν συναισθηματικά.
Εκτίμησε τα δεδομένα: Ζήτα στατιστικά, έλεγξε αναφορές εγκληματικότητας από επίσημες πηγές ή εγκληματολογικές μελέτες.
Μην επιτρέπεις στον φόβο να γίνει κινητήριος μοχλός λήψης απόψεων ή ψήφου.
5. Συμμετοχή στην Κοινωνία και Δημοκρατία
5.1 Πολιτική ενεργοποίηση
Δεν αρκεί μόνο η ατομική κριτική στάση. Η χειραγώγηση των ειδήσεων συχνά στοχεύει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στην απόκτηση συναίνεσης για πολιτικά μέτρα (π.χ. “νόμος και τάξη”). Για να αντισταθείς:
Συμμετέχετε σε οργανώσεις πολιτών ή ΜΚΟ που προάγουν τη διαφάνεια και την ανεξάρτητη δημοσιογραφία.
Υποστήριξε τα μέσα που είναι ανεξάρτητα, δημοσιογραφικά ποιοτικά και όχι μόνο clickbait.
Ζήτα από πολιτικούς ή θεσμούς να ελέγχουν τη συγκέντρωση ιδιοκτησίας μέσων ενημέρωσης και να ενισχύουν τον πλουραλισμό.
5.2 Κοινωνική αλληλεγγύη και εμπιστοσύνη
Όταν ο πολίτης δρα συλλογικά, μειώνεται η απομόνωση που προάγει ο φόβος και η χειραγώγηση:
Συνομίλησε με άλλους ανθρώπους για τα θέματα που βλέπεις στο δελτίο: σχολιάστε μαζί, ανταλλάξτε πηγές, μην μένετε στην επιφάνεια.
Προωθήστε εκπαιδευτικά προγράμματα media literacy σε σχολεία, τοπικές κοινότητες ή διαδικτυακά.
Υποστήριξε την κοινωνική εμπιστοσύνη: η εμπιστοσύνη προς τους ανθρώπους γύρω μας (όχι μόνο στους θεσμούς) είναι αντίβαρο στον φόβο.
6. Χρήση Τεχνολογίας και Εργαλείων
6.1 Επεκτάσεις και εφαρμογές
Υπάρχουν τεχνολογικά εργαλεία που βοηθούν τον πολίτη να αξιολογεί την αξιοπιστία ειδήσεων:
Έρευνες δείχνουν ότι browser-επεκτάσεις μπορούν να “νουδερίσουν” (nudge) τον χρήστη ώστε να κάνει πιο συνειδητές κρίσεις για την αξιοπιστία ειδήσεων. (arXiv)
Πρόσφατα αναπτύσσονται εργαλεία που εντοπίζουν λογικές πλάνες ή αδυναμίες σε άρθρα (π.χ. “Skeptik”, ένα πλαίσιο που εντοπίζει πιθανούς συλλογισμούς-παραπλάνηση σε ειδησεογραφικά κείμενα). (arXiv)
Με αυτά τα εργαλεία, μπορείς να «διαβάζεις ανάμεσα στις γραμμές» και να μην δέχεσαι κάθε τίτλο ως αλήθεια χωρίς έλεγχο.
6.2 Παροχή ανάδρασης και πίεση
Όταν βρίσκεις παραπλανητικά ή χειραγωγικά δελτία ή άρθρα:
Στείλε ανατροφοδότηση στο μέσο – πολλά κανάλια ή sites έχουν φόρμες σχολίων ή επαφών.
Μοιράσου τις δικές σου αναλύσεις ή “fact checks” μέσα στο δίκτυό σου (φίλοι, οικογένεια, κοινωνικά δίκτυα) – αυτό δημιουργεί αντίβαρο στη χειραγώγηση.
Συμπέρασμα
Ο κόσμος της τηλεόρασης και των δελτίων ειδήσεων δεν είναι απαραίτητα ένας αντικειμεντικός καθρέφτης της κοινωνίας: πολλές φορές είναι ένας μηχανισμός χειραγώγησης, φόβου και προβολής συγκεκριμένων αφηγήσεων. Ωστόσο, ο πολίτης δεν είναι αθώος θεατής: μπορεί — και πρέπει — να αναπτύξει ένα “οπλοστάσιο” κριτικής σκέψης, παιδείας στα μέσα και ενεργής συμμετοχής.
Με την απόκτηση media literacy, τη διασταύρωση πηγών, την ενεργό κατανάλωση ειδήσεων, την αντίδραση στις τεχνικές φόβου και την τεχνολογική βοήθεια, ο πολίτης μπορεί να γίνει πιο ανθεκτικός στη χειραγώγηση. Και περισσότερο από αυτό: μπορεί να συμμετέχει σε μια κοινωνία που δεν φοβάται, αλλά ενημερώνεται, αμφισβητεί και διαμορφώνει τη δική της πραγματικότητα.
0 Σχόλια